खाजगी अंतराळ कंपनी अ‍ॅक्सिओमने अ‍ॅक्सिओम-४ मोहिमेद्वारे चार अंतराळवीरांना आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकात आज बुधवार (दि. २५ जून) रोजी (आयएसएस) पाठवले. (Axiom Mission 4) भारतीय हवाई दलात पायलट असलेले आणि सध्या ग्रुप कॅप्टन असलेले भारताचे शुभांशू शुक्ला यांचाही या मोहिमेत समावेश आहे. अशाप्रकारे, ४१ वर्षांनंतर एका भारतीय व्यक्तीला अंतराळवीर होण्याचा मान मिळणार आहे.
Axiom Mission 4 शुभांशू शुक्लाची भूमिका काय ?
शुभांशू शुक्लाला या मोहिमेत पायलट म्हणून आयएसएसमध्ये पाठवण्यात आले आहे. म्हणजेच, अ‍ॅक्सिओम-४ मोहिमेला आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकात (आयएसएस) पाठवण्यात आलेल्या ड्रॅगन कॅप्सूलचे मार्गदर्शन (नेव्हिगेटिंग) करण्यात शुभांशू महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. येथे, अंतराळयान आयएसएसमध्ये डॉक करून अंतराळवीरांना सुरक्षितपणे पोहोचवण्याची जबाबदारी शुभांशूच्या खांद्यावर आहे. याशिवाय, जर या कॅप्सूलला कोणत्याही प्रकारची समस्या आली, तर शुभांशूकडे अंतराळयान नियंत्रित करण्याची आणि आपत्कालीन निर्णय घेण्याची जबाबदारी आहे. एकूणच, शुभांशू या मोहिमेत सेकंड-इन-कमांडच्या भूमिकेत आहे. पेगी व्हिटसननंतर, तो अ‍ॅक्सिओम-४ चा सर्वात महत्त्वाचा केंद्र असेल. अ‍ॅक्सिओम मोहिमेअंतर्गत, तो आयएसएसमध्ये एकूण १४ दिवस घालवेल.
प्रयोग-१: सहा पिकांच्या बियाण्यांचे परीक्षण
शुभांशू आपल्यासोबत सहा प्रकारची पिके आयएसएसला घेऊन गेला आहे. त्याच्या १४ दिवसांच्या प्रवासादरम्यान, तो सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणात या बियाण्यांच्या वाढीबद्दल महत्त्वाची माहिती गोळा करेल. या प्रयोगाचा उद्देश भविष्यात अवकाशात शेतीसाठी पर्याय शोधणे असेल.
प्रयोग-२: शैवाल वापरण्याचा प्रयोग
शुभांशू त्याच्या मोहिमेसाठी सूक्ष्म शैवालच्या तीन जाती आणला आहे. तो कमी गुरुत्वाकर्षणात अन्न, इंधन आणि दीर्घ कालावधीच्या अंतराळ मोहिमांमध्ये जीव वाचवण्यासाठी पर्याय म्हणून त्यांचा वापर करेल.
प्रयोग-३:
कठीण परिस्थितीत जीवाश्मांच्या सुरक्षिततेवर, अ‍ॅक्सिओम-४ च्या मोहिमेत, शुभांशू टार्डिग्रेड्स (एक प्रकारचा लहान जीव, जो अत्यंत परिस्थितीतही स्वतःला सामान्य ठेवू शकतो) वर चाचण्या घेतील. याद्वारे, अंतराळातील धोकादायक वातावरणात कोणते जीवाणू सुरक्षित राहू शकतात हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला जाईल.
प्रयोग-४: स्नायू कमकुवत होण्यावर,
दुसऱ्या प्रयोगाद्वारे, शून्य गुरुत्वाकर्षणात मानवातील मांस कसे कमी होते आणि ते कसे हाताळता येते हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला जाईल. सहसा दीर्घकालीन मोहिमांमध्ये, अंतराळवीर स्नायूंच्या शोषाची म्हणजेच मांस कमी होण्याची तक्रार करतात. अशा परिस्थितीत, पचनाशी संबंधित पूरक आहारांचा परिणाम अंतराळवीरांवर दिसून येईल.
प्रयोग-५: डोळ्यांवर परिणाम
अ‍ॅक्सिओम-४ मोहिमेदरम्यान, सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणाचा डोळ्यांवर होणाऱ्या परिणामावरही अभ्यास केला जाईल. या संशोधनात, अंतराळवीरांच्या डोळ्यांच्या बाहुल्यांच्या हालचालीवर अंतराळात किती प्रमाणात परिणाम होतो हे शोधले जाईल. तसेच, यामुळे एखाद्याच्या ताणतणावावर आणि सतर्कतेवर किती परिणाम होतो हे देखील तपासले जाईल.
प्रयोग-६: वेगवेगळ्या पिकांची पौष्टिक गुणवत्ता
मोहिमेदरम्यान, काही बियाण्यांचे अंकुर वाढवण्याचा प्रयत्न केला जाईल. त्यांच्या पोषक तत्वांचे देखील मोजमाप केले जाईल, जेणेकरून पृथ्वीवर आणि शून्य गुरुत्वाकर्षणात वाढणाऱ्या पिकांच्या पोषणातील फरक समजून घेण्याचा प्रयत्न केला जाईल. या प्रयोगामुळे भविष्यात अंतराळवीरांचा भार कमी होईल, कारण जर अवकाशातील पिके समान किंवा जास्त पौष्टिक असतील तर ती तेथे वाढवण्याचा प्रयत्न केला जाईल.
प्रयोग-७: युरिया आणि नायट्रेटमध्ये सायनोबॅक्टेरियाचा वापर
शुभाशू शुक्लाच्या सर्वात कठीण प्रयोगांपैकी हा एक असेल. खरं तर, अंतराळात अन्न, पाणी आणि ऑक्सिजनची उपलब्धता ही एक मोठी समस्या आहे. विशेषतः दीर्घकालीन मोहिमांसाठी. अशा परिस्थितीत, शास्त्रज्ञ दीर्घकाळापासून आयएसएसवर या गोष्टींची व्यवस्था करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. आता युरिया आणि नायट्रेटमध्ये सायनोबॅक्टेरिया वापरून, शास्त्रज्ञ अंतराळाच्या शून्य गुरुत्वाकर्षणात अन्न आणि ऑक्सिजन एकाच वेळी तयार करता येते का हे पाहण्याचा प्रयत्न करत आहेत. हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की अन्न बनवण्यासाठी युरिया आणि नायट्रेट दोन्ही महत्त्वाचे आहेत.
Axiom Mission 4 २. अन्नपदार्थांचे परिणाम
सामान्यतः, नासाची स्पेस फूड सिस्टीम लॅब आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकात मोहिमांसाठी अन्नाचे नमुने तयार करून पाठवते. यामध्ये कोरडे गोठलेले अन्न समाविष्ट असते, जे पॅक केलेले असते. त्यात पेये, बिस्किटे, अन्न इत्यादी पावडर स्वरूपात असतात. अंतराळवीर त्यांच्या आवडीनुसार हे घेऊ शकतात. तथापि, आतापर्यंत या अन्नपदार्थांमध्ये भारतीय पदार्थांचा समावेश नव्हता.
आता भारतीय अंतराळ संस्था (इस्रो) आणि डीआरडीओने अनेक वर्षांच्या संशोधनानंतर अंतराळवीरांसाठी अंतराळात नेले जाऊ शकणारे अन्न तयार करण्यात यश मिळवले आहे. यापूर्वी शुभांशूला हे अन्नपदार्थ खूप मसालेदार असल्याने त्यांना सोबत नेण्याची परवानगी नव्हती. तथापि, नंतर यासाठी परवानगी देण्यात आली.
आता आयएसएसवर हे अन्न वापरल्यानंतर, इस्रो त्याच्या गगनयान मोहिमेत निवडलेल्या अंतराळवीरांसाठी देखील ते वापरू शकतो. असे मानले जाते की २०२७ मध्ये निघणाऱ्या गगनयानात अनेक प्रकारचे अन्न समाविष्ट केले जाईल. शुभांशू देखील त्या मोहिमेचा भाग असल्याने, अ‍ॅक्सिओम मिशन हे भारतीय अन्न आणि अंतराळात त्याची चव तपासण्याची एक उत्तम संधी असेल.
Axiom Mission 4 शुभांशूसोबत मोहिमेत आणखी काय काय?
शुभांशू अ‍ॅक्सिओम-४ मोहिमेत त्याच्या आणखी काही वस्तू घेऊन जाणार आहे. तथापि, ही माहिती गुप्त ठेवण्यात आली आहे. दरम्यान, मोहिमेत एक सॉफ्ट टॉय पाठवले जाईल, जे जॉय नावाचा हंस असेल. याचे कारण असे की जेव्हा अंतराळयान पृथ्वीच्या कक्षेतून बाहेर पडून अवकाशात पोहोचेल, तेव्हा शून्य गुरुत्वाकर्षण सुरू होईल. हे सॉफ्ट टॉय हे दर्शविण्यासाठी पाठवले जात आहे, जे गुरुत्वाकर्षण बलाच्या अनुपस्थितीत स्वतःहून उडण्यास सुरुवात करेल. इस्रोचे म्हणणे आहे की शुभांशू आयएसएसमध्ये राहून काही प्रसंगी भारतीय विद्यार्थ्यांसोबत संवादात्मक सत्राचा भाग असेल. तो अंतराळ स्थानकातील जीवनाबद्दलचे त्यांचे अनुभव शेअर करेल. त्याचा उद्देश भारतीय विद्यार्थी, अभियंते आणि शास्त्रज्ञांची अंतराळात रस वाढवणे आहे.
