गुजरातच्या अहमदाबादमध्ये काल 12 जून रोजी एक भीषण अपघात झाला. या अपघातात 241 प्रवाशांच्या मृत्यूची माहिती समोर येत आहे. आता देशातील यंत्रणा या अपघाताची कारणे शोधण्याचा प्रयत्न करत आहेत. अशातच एक नाव तुम्ही वारंवार तुम्ही ऐकत असाल, ते म्हणजे ब्लॅक बॉक्स. अहमदाबाद येथे नुकत्याच झालेल्या विमान अपघातानंतर ब्लॅक बॉक्सच्या तपासणीवर सर्वांचे लक्ष लागले आहे. ब्लॅक बॉक्स हा विमान वाहतूक उद्योगातील एक क्रांतिकारी शोध आहे, जो अपघात तपासात अतुलनीय योगदान देतो. 1950 च्या दशकात ऑस्ट्रेलियन शास्त्रज्ञ डेव्हिड वॉरेन यांनी याचा शोध लावला, आणि आजही तो विमान सुरक्षेसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. पण हा ब्लॅक बॉक्स नेमका काय आहे? तो कसा काम करतो? त्यात कोणती यंत्रे असतात? आणि त्यातून कोणती माहिती मिळते? जाणून घेऊया.
सर्वप्रथम, ब्लॅक बॉक्स हा शब्द ऐकला की आपल्या डोळ्यासमोर काळ्या रंगाचा बॉक्स किंवा डब्बा येतो, पण खरेतर हा बॉक्स चमकदार केशरी रंगाचा असतो! याचे कारण असे की, अपघातानंतर मलब्यात किंवा पाण्यात हा बॉक्स सहज दिसावा. ब्लॅक बॉक्स हे विमानातील एक इलेक्ट्रॉनिक रेकॉर्डिंग डिव्हाइस आहे, जे विमानाच्या उड्डाणादरम्यान सर्व महत्त्वाची माहिती संग्रहित करते. यात दोन मुख्य उपकरणे असतात: फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर (FDR) आणि कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर (CVR). ही दोन्ही नावे तुम्ही लक्षात ठेवा, कारण ब्लॅक बॉक्स समजण्यासाठी ही खुप महत्वाची उपकरणे आहेत. ही दोन्ही उपकरणे एकाच युनिटमध्ये किंवा स्वतंत्रपणे विमानाच्या मागील भागात बसवलेली असतात, कारण अपघातात हा भाग तुलनेने कमी नुकसानग्रस्त होतो.
ब्लॅक बॉक्स अत्यंत मजबूत आणि टिकाऊ बनवला जातो, जेणेकरून तो आग, पाणी, प्रचंड दाब आणि उच्च तापमान सहन करू शकेल. हा बॉक्स टायटॅनियम किंवा स्टीलपासून बनलेला असतो आणि त्याला एका विशेष मजबूत कवचात ठेवले जाते. यात एक अंडरवॉटर लोकेटर बीकन (ULB) असते, जो अपघातानंतर सिग्नल पाठवतो. जर विमान पाण्यात कोसळले, तर हा बीकन 30 ते 90 दिवसांपर्यंत अल्ट्रासाऊंड सिग्नल पाठवतो, ज्यामुळे तपास यंत्रणांना ब्लॅक बॉक्स शोधणे सोपे होते. हा बॉक्स सतत विमानाची माहिती रेकॉर्ड करत असतो. FDR विमानाच्या तांत्रिक बाबी, जसे की गती, उंची, दिशा, इंधन पातळी, इंजिनची कार्यक्षमता, ऑटोपायलटची स्थिती आणि कॉकपिटमधील नियंत्रणांचा वापर यासारख्या 80 हून अधिक मापदंडांची नोंद ठेवतो. यात सुमारे 25 तासांचा डेटा साठवला जाऊ शकतो. तर कॉकपिट व्हॉईस रेकॉर्डर म्हणजेच CVR कॉकपिटमधील संभाषणे, वैमानिक आणि एअर ट्रॅफिक कंट्रोल यांच्यातील संवाद, इंजिनचा आवाज, अलार्म आणि इतर असामान्य आवाज रेकॉर्ड करतो. यात फक्त अखेरचे 2 तासांचे रेकॉर्डिंग असते, कारण नवीन डेटा जुन्या डेटावर अधिलिखित होत राहतो. याशिवाय, ब्लॅक बॉक्समध्ये मेमरी चिप असते, जी सर्व डेटा साठवते, आणि बॅटरी बॅकअप असते, ज्यामुळे अपघातानंतरही तो सिग्नल पाठवू शकतो.
ब्लॅक बॉक्समधून मिळणारी माहिती अपघाताच्या कारणांचा शोध घेण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची ठरते. यातून काही महत्वाच्या गोष्टी समजतात. त्यातील पहिली गोष्टी म्हणजे तांत्रिक बिघाड. FDR मधून विमानाच्या इंजिनमध्ये बिघाड, ऑटोपायलटची समस्या, किंवा इंधनाशी संबंधित अडचणी उघड होतात. दूसरे आहे वैमानिकांच्या चुका: CVR मधून पायलट आणि को-पायलट यांच्यातील संभाषणातून त्यांनी घेतलेले निर्णय, त्यांच्या कृती, किंवा एअर ट्रॅफिक कंट्रोलशी झालेल्या चुका समोर येतात. तिसरं आहे बाह्य परिस्थिती: त्यात हवामान, कॉकपिटमधील तापमान, दाब, किंवा असामान्य कंपन यांसारख्या बाह्य परिस्थितींची माहिती मिळते. चौथं आहे अपघाताची टाइमलाइन: अपघातापूर्वी विमान कोणत्या परिस्थितीत होते, त्याची गती, उंची, आणि दिशा काय होती, याची संपूर्ण टाइमलाइन मिळते. उदाहरणार्थ, जर विमानात इंधन कमी झाले असेल किंवा वैमानिकांना चुकीचे निर्देश मिळाले असतील, तर ही माहिती ब्लॅक बॉक्समधून तपास यंत्रणांना मिळते. ही माहिती प्रयोगशाळेत विशेष सॉफ्टवेअरद्वारे विश्लेषित केली जाते, ज्यामुळे अपघाताचे नेमके कारण समजते.
ब्लॅक बॉक्स हा विमान अपघात तपासाचा मूक साक्षीदार आहे. याच्या मदतीने तपास यंत्रणांना अपघाताची कारणे, मग ती तांत्रिक बिघाड, मानवी चूक, हवामान, किंवा इतर काही असो, समजतात. ही माहिती भविष्यात असे अपघात टाळण्यासाठी उपाययोजना करण्यात मदत करते. उदाहरणार्थ, अहमदाबाद विमान अपघातात NSG ने ब्लॅक बॉक्स हस्तगत केला आहे, आणि यातून अपघाताचे नेमके कारण समोर येईल.
